Szkło uranowe
(mineralna historia pewnej karafki)
|
Sposób wytwarzania szkła ludzkość poznała już prawie pięć tysięcy lat temu. Pierwszy znajdujący potwierdzenie fakt połączenia masy szklanej z naturalnym tlenkiem uranu miał miejsce w początkach naszej ery i jak można przypuszczać, był raczej dziełem przypadku. Datę powstania najstarszych, zabarwionych uranem wyrobów ze szkła znalezionych we Włoszech określa się na rok 79. Siedemnaście wieków później, już bardziej świadomym wytwórcą szkła uranowego stał się niemiecki chemik Martin Klaproth. On to podczas eksperymentów z nowo odkrytym (1789) w blendzie smolistej tlenkiem uranu (uran w postaci metalicznej otrzymał w 1841 roku Francuz Eugene Peligot), domieszał go do szkła jako czynnik barwiący. Zapewne skłoniła go do tej próby zaobserwowana już wiele lat wcześniej właściwość rudy uranu - pierwotnie traktowana jako zanieczyszczenie rud srebra wydobywanych w czeskich Górach Kruszcowych i przez stulecia wyrzucana na hałdy, nabierała z upływem czasu bardzo żywych, rzucających się w oczy barw. Pomysł by użyć związków uranu w charakterze barwnika i pierwsze udane próby spowodowały wkrótce, że rudy uranu będące dotychczas kopalnianym odpadem stały się obiektem zainteresowania przemysłu. W oparciu o kopalnie rejonu Jachymova wybudowano tam pierwszą wytwórnię barwnika uranowego. Znaczącą rolę w jej uruchomieniu odegrał czeski chemik i metalurg Adolf Patera. Wyroby fabryki szybko znalazły zbyt, równocześnie zaczęło rosnąć zapotrzebowanie na barwniki. Wzrosła także cena rudy uranowej, a jasnozielone, barwione uranem szkło, stało się w połowie XIX wieku modnym i poszukiwanym towarem. Pierwszym, najbardziej znanym producentem wyrobów z tego szkła był Josef Riedel, który wytwarzał je w czeskiej miejscowości Dolni Polubny gdzie w 1847 roku uruchomiono hutę szkła. W latach czterdziestych XIX wieku wiele innych hut w Europie zaczęło produkować przedmioty ze szkła uranowego, wprowadzając przy tym nowe jego odmiany. Huta "Baccarat" we Francji wyprodukowała nieprzezroczyste zielone szkło uranowe, które przez podobieństwo do zielonej odmiany chalcedonu nazwała "chryzoprazem".
Pod koniec XIX wieku odkryto, że szkło uranowe może być hartowane w wysokiej temperaturze do częściowej krystalizacji, przechodząc od postaci przezroczystej (żółtej lub seledynowej) do nieprzezroczystej białej. Nowy produkt przez swoje podobieństwo do wazeliny otrzymał nazwę "szkło wazelinowe". Szkło uranowe było używane do produkcji naczyń stołowych i przedmiotów ozdobnych. Z początkiem XX wieku zaczął się spadek zainteresowania tymi wyrobami, powodowany rosnącą obawą przed promieniowaniem. W końcu lat czterdziestych niegdysiejszą popularność szkła uranowego ostatecznie przekreśliły skojarzenia z bronią atomową, choć w rzeczywistości jego radioaktywność jest znikoma. Współcześnie szkło barwi się uranem tylko okazjonalnie. Wiele starszych wyrobów ze szkła uranowego, to obiekty o dużych walorach artystycznych i użytkowych, wystawiane w muzeach oraz poszukiwane przez kolekcjonerów. Najczęściej spotykane szkło uranowe zawiera 1 - 3 % substancji barwiącej (uranian sodowy, dwuuranian sodowy, dwutlenek uranu) i fluoryzuje jasnozielono pod wpływem światła ultrafioletowego. Fluorescencja szkła, którego zieleń wzmacniano dodatkiem tlenków żelaza jest słabsza niż szkła seledynowego o bardzo jasnym odcieniu. Karafka ze szkła uranowego pokazana na fotografiach prawdopodobnie została wyprodukowana w Czechach na początku XX wieku. Zbliżenie jej do radiometru Polaron powoduje bardzo nieznaczny wzrost wartości mierzonego równoważnika dawki promieniowania gamma od poziomu tła rzędu 0,16 - 0,20 mikroSv/h do 0,25 - 0,30 mikroSv/h.